۱. مقدمه

کف اربیت یا همان کف حفره چشم (orbital floor) بخشی از استخوان‌بندی نازک در زیر کره چشم است که از بالا با کره چشم و عضلات چشمی و از پایین با سینوس ماگزیلاری (ماگزیلا) مرتبط است. این ساختار به‌علت ظرافت و نزدیکی با نواحی سینوسی نسبت به ضربات مستقیم بسیار حساس است. در نتیجه، هنگامی که نیرویی به صورت یا ناحیه چشم وارد شود، ممکن است کف اربیت شکسته شود و عوارض قابل توجهی ایجاد گردد.

در بین شکستگی‌های چهره‌ای، شکستگی کف اربیت از جمله‌ شایع‌ترین‌هاست و اهمیت آن به علت نزدیکی به چشم، اعصاب و عضلات چشمی است.

۲. آناتومی و مکانیسم آسیب

۲.۱ آناتومی ناحیه اربیت

حفره اربیت از هفت استخوان مختلف تشکیل شده است که شامل استخوان ماگزیلا، زایگوماتیک، فرِنتال، لاکرال، اتموئید، پالَتین و اسفنوئید هستند. کف اربیتِ چشم معمولاً توسط استخوان ماگزیلا و بخش پایینی زایگوماتیک نگه‌داشته می‌شود و سقف سینوس ماگزیلا است.

۲.۲ چرا کف اربیت آسیب‌پذیر است؟

استخوان کف اربیت بسیار نازک است، بخصوص در بخش میانی و خلفی آن (بخش بالای کانال اینفرااُربیتال).  این نازکی باعث می‌شود که با وارد آمدن نیروی شدید به حفره چشم یا اطراف آن، کف اربیت به‌راحتی بشکند یا فرو رود. دو مکانیسم اصلی برای توضیح این شکستگی وجود دارد:

• مکانیزم هیدرولیک: وقتی ضربه‌ای به کره چشم یا پلک فوقانی وارد می‌شود، فشار داخل حفره اربیت ناگهان افزایش می‌یابد و استخوان ضعیف کف اربیت تحت فشار «باز» می‌شود.
• مکانیزم تَراش‌دار (buckling): وقتی ضربه‌ای به لبه اربیت وارد می‌شود یا استخوان مجاور فشار ببیند، موج فشار به سمت کف اربیت منتقل شده و باعث «خم شدن» و شکستن آن می‌گردد.

بنابراین، در شکستگی مستقیم کف اربیت، ممکن است نیروی مستقیم به کف وارد شود یا نیرویی به حفره اربیت وارد شده و کف آن بشکند. در هر صورت، بافت‌های نرم اطراف (چربی اربیت، عضلات خارج چشم، اعصاب) نیز ممکن است گرفتار شوند.

۳. علل و عوامل خطر

شکستگی کف اربیت معمولاً در نتیجه آسیب‌های چهره‌ای ایجاد می‌شود. برخی از علل و عوامل خطر عبارت‌اند از:

• ضربه مستقیم به چشم یا ناحیهٔ زیر چشم (مثلاً مشت، توپ، برخورد اجسام سخت)
• تصادفات وسایل نقلیه یا دوچرخه/موتور و سقوط از ارتفاع
• فعالیت‌های ورزشی با برخورد شدید (مثلاً تنیس، بیسبال، فوتبال)
• ضربه ناشی از نزاع یا خشونت فیزیکی (در اغلب موارد مردان با این نوع آسیب بیشتر درگیر هستند)
• در کودکان، استخوان‌ها نرم‌تر هستند و ممکن است نوع خاصی از شکستگی به نام «trap-door» یا «white-eye» رخ دهد که ظاهر بیرونی کمی دارد ولی عضله درگیر شده است.

عوامل زیر می‌توانند خطر را بیشتر کنند:

• عدم استفاده از محافظ هنگام ورزش یا فعالیت‌های پرخطر
• شرایط محیطی ناایمن یا سُر بودن زمین
• وجود سایر آسیب‌های همزمان در صورت یا جمجمه که احتمال شکستگی اربیت را بالا می‌برد

۴. علائم و نشانه‌ها

در شکستگی کف اربیت، بسته به میزان آسیب، محل و درگیری بافت‌های نرم، علائم متفاوت است. برخی از شایع‌ترین علائم عبارت‌اند از:

• درد و تورم اطراف چشم و زیر پلک
• کبودی یا هماتوم اطراف چشم («چشم سیاه»)
• دوبینی (دو تصویری دیدن)، بویژه هنگام نگاه رو به بالا یا پایین
• محدودیت حرکت چشم، به‌ویژه بالا بردن چشم یا نگاه به سمت بالا/پایین درگیری عضله خارجی یا عضله تحتانی (inferior rectus)
• کاهش حس، بی‌حسی یا مورمور شدن در ناحیه زیر پلک، گونه یا لثه بالا، ناشی از آسیب عصب اینفرااُربیتال
• اینوکولما (enophthalmos: فرو رفتن بیشتر کره چشم به داخل حفره) که ممکن است در ابتدا ظاهر نشود و با کاهش تورم در روزهای بعد ظاهر گردد.
• هوا یا احساس «خر خَر» زیر پوست اطراف چشم (در اثر ورود هوا از سینوس‌ها به حفره اربیت)در کودکان ممکن است نشانه‌ها بسیار ملایم باشند و به اصطلاح «چشم سفید» باشد یعنی تورم یا کبودی کمی دارد ولی عضله گرفتار است.

۵. تشخیص

۵.۱ معاینه بالینی

پزشک پس از اطمینان از وضعیت عمومی بیمار و رد آسیب‌های تهدیدکننده زندگی، به معاینه چشم و حفره اربیت می‌پردازد. معاینه شامل موارد زیر است:

• معاینه دید (دید مرکزی، دید جانبی)
• حرکات چشم (بالا، پایین، چپ، راست) جهت بررسی وجود محدودیت یا درد بر حرکت
• لمس کف اربیت برای ضخامت استخوان، تورفتگی یا ناهمواری
• بررسی حس ناحیه زیر چشم/گونه (عصب اینفرااُربیتال)
• بررسی کبودی، تورم، فاصله بین کره چشم‌ها، فرو رفتگی چشم و وجود هوا در بافت زیرجلدی.

۵.۲ تصویربرداری

تصویربرداری برای تأیید تشخیص و طرح درمان بسیار مهم است. اصولاً روش‌های زیر به‌کار می‌روند:

• تراس‌های ساده X – ری می‌توانند برخی از شکستگی‌ها و ورود هوا یا مایع را نشان دهند اما حساسیت‌شان کمتر است.
• سی‌تی‌اسکن با برش نازک و بازسازی کورونال (coronal) بهترین روش برای بررسی شکستگی کف اربیت، فرو رفتگی استخوان، ورود بافت اربیت به سینوس و ارزیابی حجم اربیت است.
• در موارد خاص، ام‌ آر آی (MRI) برای بررسی بافت نرم داخل حفره و عصب اپتیک به‌کار می‌رود ولی برای استخوان، سی‌تی‌اسکن انتخاب اصلی است.

۵.۳ معیارهای جراحی و تصمیم‌گیری

پس از تشخیص، پزشک بررسی می‌کند که آیا نیاز به جراحی هست یا خیر. معیارهایی که ممکن است در تصمیم به جراحی مؤثر باشند عبارت‌اند از:

• وجود عضله یا بافت گرفتار (entrapped) که باعث محدودیت حرکتی چشم یا درد شدید شده است.
• فرو رفتگی چشم (enophthalmos) شدید یا افزایش حجم اربیت که ممکن است منجر به ظاهر نامناسب یا تغییر دید شود.
• دوبینی پایدار که پس از چند هفته بهبود نیابد.
• شکستگی بزرگ که بیش از حدود ۵۰٪ کف اربیت را شامل شود یا ارتباط با سینوس ماگزیلا داشته باشد.

۶. درمان

۶.۱ درمان غیرجراحی

در بسیاری از موارد شکستگی کف اربیت که خفیف هستند (بدون درگیری عضله یا فرو رفتگی چشم یا دوبینی شدید) می‌توان با مراقبت محافظه‌کارانه درمان کرد:

استفاده از کمپرس سرد در ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول برای کاهش تورم و درد.

استفاده از مسکن‌های مناسب بنا بر نظر پزشک.

اجتناب از دمیدن بینی شدید، عطسه با دهان بسته یا بلند کردن اجسام سنگین زیرا باعث افزایش فشار داخل سینوس ماگزیلا و ورود هوا یا بافت به اربیت می‌شود.

در صورت ورود سینوس ماگزیلا به داخل اربیت یا ریسک عفونت، تجویز آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه ممکن است انجام شود.

iدر بعضی موارد، کورتیکواستروئیدها برای کاهش تورم اربیت تجویز می‌شوند تا بتوان بهتر وضعیت را ارزیابی کرد.

در این درمان محافظه‌کارانه، بیمار تحت نظارت دقیق قرار می‌گیرد و اگر نشانه‌های بهبود وجود نداشته باشد، ممکن است به جراحی ارجاع شود.

۶.۲ درمان جراحی

وقتی شرایط زیر وجود داشته باشد، جراحی توصیه می‌شود:

اینتراپمنت واضح (عضله محبوس‌شده) که باعث محدودیت شدید حرکت چشم یا درد شده است.

فرو رفتگی چشم ≥ ۲ میلی‌متر یا افزایش حجم اربیت که ممکن است ظاهر چشم را تحت تأثیر قرار دهد.

دوبینی پایدار در میدان دید اصلی که بهبود نیافته باشد.

شکستگی وسیع که بخش اعظم کف اربیت را درگیر کرده باشد یا ارتباط با سینوس ماگزیلا داشته باشد.

جراحی معمولاً شامل آزادسازی بافت‌های گرفتار، بازسازی کف اربیت و در صورت لزوم استفاده از گرافت استخوانی یا مواد تعویض‌کننده (ایمپلنت) برای بازگرداندن حجم و شکل و محافظت از بافت‌های چشمی است.

پس از جراحی، مراقبت‌های بعدی شامل:

نگهداری سر بالا (head-elevation) برای کاهش تورم

کمپرس سرد/گرم طبق نظر پزشک

اجتناب از فعالیت‌های شدید، دمیدن بینی، عطسه شدید و بلند کردن اجسام سنگین برای چند هفته

پیگیری حرکت چشم، دید و وضعیت فرو رفتگی چشم

۷. عوارض و پیش‌آگهی

پیش‌آگهی به میزان شکستگی، درگیری بافت نرم، سرعت تشخیص و نحوه درمان بستگی دارد.

عوارض ممکن شامل موارد زیر هستند:

iپایدار ماندن یا بدتر شدن فرو رفتگی چشم (enophthalmos) که ممکن است ظاهر را تحت تأثیر قرار دهد.

دوبینی مزمن در اثر آسیب یا گرفتگی عضله یا جراحی نامناسب.

کاهش حس یا بی‌حسی طولانی‌مدت در ناحیه عصب اینفرااُربیتال.

ورود هوا به اربیت (orbital emphysema) و فشار داخل اربیت که در موارد نادر منجر به آسیب عصب اپتیک یا بینایی شود.

عفونت سینوس یا اربیت، اگر ارتباط با سینوس ماگزیلا باشد و درمان محافظه‌کارانه مناسب صورت نگیرد.

در بسیاری از موارد با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، نتیجه خوبی حاصل می‌شود. اما تأخیر در درمان یا درگیری شدید می‌تواند منجر به نتیجه نامطلوب گردد.

۸. پیشگیری

برای کاهش ریسک شکستگی کف اربیت می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

• استفاده از محافظ چهره یا عینک ایمنی در ورزش‌های پرخطر مانند بیسبال، تنیس، فوتبال، راکت‌بال و …
• استفاده از کمربند ایمنی در خودرو، کلاه ایمنی در موتور، دوچرخه و اسکوتر
• اجتناب از محیط‌های ناایمن، زمین لغزنده یا برخورد با اشیاء ثابت
• در حوادث یا زمین خوردن سریعاً معاینه چشم و صورت انجام شود تا آسیب احتمالی فوراً تشخیص داده شود

۹. نکات مهم برای بیماران و مراقبت‌های بعد از درمان شکستگی مستقیم کف اربیت چشم

اگر دچار شکستگی کف اربیت شدید، موارد زیر را در نظر داشته باشید:

• به شدت از دمیدن بینی، عطسه با دهان بسته یا فشار روی سینوس‌ها اجتناب کنید.
• سر خود را بالا نگه دارید (مثلاً با قرار دادن چند بالش زیر سر در هنگام خواب) تا تورم کمتر شود.
• اگر درد یا تورم افزایش یافت، محدودیت حرکتی چشم داشتید یا دوبینی بلافاصله ظاهر شد، سریعاً به چشم‌پزشک یا جراح مراجعه کنید.
• در صورت جراحی، دستور پزشک را برای مراقبت‌ها، داروها، و پیگیری دقیق دنبال کنید.
• بهبود عضلات چشم و حس گونه/زیر چشم ممکن است هفته‌ها تا ماه‌ها طول بکشد — صبور باشید و انتظار معجزه سریع نداشته باشید.

نتیجه‌گیری 

شکستگی مستقیم کف اربیت یکی از آسیب‌های جدی صورت است که اگر به‌موقع تشخیص داده نشود، می‌تواند منجر به عوارضی مانند دوبینی، فرو رفتگی چشم یا بی‌حسی شود. با شناخت دقیق علل، مکانیسم، علائم، روش‌های تشخیصی و درمانی، می‌توان نتایج بسیار بهتری برای بیمار رقم زد. پیشگیری از طریق استفاده از تجهیزات ایمنی و مراقبت‌های مناسب نیز نقش قابل توجهی دارد.

در صورت بروز هر علامتی مثل درد شدید چشم، تورم ناگهانی بعد از ضربه، یا دوبینی، سریعاً به متخصص مراجعه نمایید — چرا که درمان به‌موقع می‌تواند تفاوت چشمگیری در نتیجه داشته باشد.

مطالب بیشتر درباره شکستگی کاسه چشم