تشخیص شکستگی کاسه چشم (شکستگی اربیت)
مقدمه
شکستگی کاسه چشم یا «شکستگی اربیت» (Orbital fracture) یکی از آسیب‌های شایع در سوانح صورت است که می‌تواند تأثیرات فوری و طولانی‌مدت روی بینایی و عملکرد حرکتی چشم داشته باشد. تشخیص سریع و دقیق ضرروی است تا از عوارضی مانند دوبینی پایدار، انکوباسیون عضلات و آسیب عصبی جلوگیری شود. این مقاله به زبان ساده اما کامل روش‌های تشخیصی، علائم هشدار، روش‌های تصویربرداری و رویکردهای درمانی را توضیح می‌دهد.
چرا تشخیص دقیق مهم است؟
شکستگی در ناحیه اربیت ممکن است همراه با آسیب به عضلات چشم، عصب بینایی، یا ساختارهای اطراف مانند سینوس‌های اطراف باشد. تشخیص دقیق کمک می‌کند:
- تصمیم‌گیری فوری برای جراحی یا مدیریت محافظه‌کارانه انجام شود.
- از بروز نابینایی یا دوبینی طولانی‌مدت پیشگیری شود.
- برنامه‌ریزی مناسب برای ترمیم صورت و بازگرداندن عملکرد حرکتی چشم صورت گیرد.
علائم و نشانه‌های بالینی شکستگی کاسه چشم
علائم بستگی به شدت و محل شکستگی دارد؛ اما علامت‌های شایع عبارت‌اند از:
- دوبینی (Diplopia): دیدن دو تصویر که غالباً در جهت نگاه به سمت محل آسیب شدیدتر است.
- تورم و کبودی اطراف چشم: اِدم، هماتوم پلک، و اکویموزیس.
- محدودیت حرکت چشم: به‌علت گیر کردن عضلات یا تروما به اعصاب حرکتی.
- احساس فرورفتگی یا بیرون‌زدگی چشم (Enophthalmos / Proptosis): تفاوت موقعیت چشمی نسبت به طرف مقابل.
- بی‌حسی صورت: به‌خصوص در ناحیه گونه و لب بالا، ناشی از آسیب عصب فک فوقانی (infraorbital nerve).
- درد موضعی و حساسیت به لمس: هنگام حرکت چشم یا فشار روی اربیت.
اگر هر یک از این علائم همراه با کاهش بینایی یا تغییر در رنگ دید (مثلاً تار شدن یا از دست دادن دید مرکزی) باشد، مورد اورژانسی است و باید فوراً به مراکز تخصصی مراجعه شود.
معاینه بالینی: چه چیزهایی بررسی می‌شود؟
معاینه بالینی مرحلهٔ اول تشخیص است و معمولاً توسط چشم‌پزشک یا جراح فک و صورت انجام می‌شود. این معاینه شامل موارد زیر است:
- ثبت تاریخچهٔ حادثه: نحوه برخورد، زمان، و علائم شروع‌شده.
- ارزیابی بینایی: شمارش حروف، معاینه میدان دید و بررسی کاهش بینایی.
- حرکات چشمی (EOM): بررسی محدودیت‌ها و جهت‌هایی که درد یا دوبینی ایجاد می‌کنند.
- معاینه اعصاب جمجمه‌ای: به‌ویژه عصب بینایی و عصب‌های مسئول حس گونه/لب.
- معاینه پوستی و استخوانی: لمس برای پیدا کردن شکستگی یا جابجایی استخوان.
روش‌های تصویربرداری و تست‌های تشخیصی
برای تأیید تشخیص و تعیین نوع شکستگی، تصویربرداری پزشکی ضروری است:
۱. سی‌تی اسکن (CT) اربیت
CT با برش‌های نازک بهترین و استاندارد طلایی برای تشخیص شکستگی‌های اربیت است. این روش قادر است محل، اندازه و جابجایی قطعات استخوانی را با دقت بالا نشان دهد و همچنین ارتباط با سینوس‌ها یا فضای داخل اربیتال را مشخص کند.
۲. تصویربرداری با اشعه ایکس (X‑Ray)
در برخی مراکز هنوز از X‑Rayهای مخصوص صورت استفاده می‌شود اما حساسیت آن کمتر از CT است و شکستگی‌های کوچک یا خطوط ریز را ممکن است از دست بدهد.
۳. ام‌آر‌آی (MRI)
MRI برای ارزیابی بافت نرم، عضلات، تاندون‌ها و آسیب‌های عصبی مفید است، به‌خصوص هنگامی که CT نشان‌دهندهٔ مشکل بافت نرم یا تروما به عصبی می‌باشد که با CT به‌خوبی دیده نمی‌شود.
۴. آزمون‌های عملکردی بینایی
تست‌هایی مانند معاینه میدان بینایی، اندازه‌گیری فشار داخل چشم (IOP) و معاینه شبکیه ممکن است بسته به وضعیت بیمار انجام شوند.
انواع شکستگی اربیت
آشنایی با انواع شکستگی کمک می‌کند تا درمان مناسب تعیین شود:
- شکستگی کف اربیت (Blowout fracture): شایع‌ترین نوع؛ در اثر ضربه مستقیم، کف اربیت دچار شکستگی و محتویات اربیت به حفرهٔ ماگزیلا (سینوس ماگزیلاری) فرومی‌روند.
- شکستگی دیوارهٔ داخلی یا خارجی: می‌تواند منجر به پروتوز یا انفوثالماس شود.
- شکستگی پیچیدهٔ چندتکه‌ای: در آسیب‌های شدید همراه با سایر شکستگی‌های صورت رخ می‌دهد و نیاز به جراحی ترمیمی گسترده دارد.
چه زمانی نیاز به جراحی است؟
تصمیم برای جراحی بر اساس ترکیبی از یافته‌های بالینی و تصویربرداری گرفته می‌شود. مواردی که معمولاً نیاز به جراحی دارند عبارت‌اند از:
- دوبینی قابل‌توجه و پایدار ناشی از گیر افتادن عضله در محل شکستگی.
- انکوباسیون چشم (انفوزیا یا انفوثالماس) قابل مشاهده که باعث تغییر ظاهری یا عملکردی شود.
- شکستگی با جابجایی استخوانی زیاد که شکل صورت یا عملکرد را تحت‌تأثیر قرار دهد.
- آسیب عروقی یا فشار بر عصب بینایی که تهدیدکننده بینایی است.
جراحی معمولاً توسط تیمی از جراحان فک و صورت و چشم‌پزشک انجام می‌شود و ممکن است شامل بازسازی کف اربیت، ترمیم دیواره‌ها و استفاده از پیوندهای استخوانی یا ایمپلنت‌های تیتانیومی/پلی‌اورتان باشد.
درمان غیرجراحی (محافظه‌کارانه)
در موارد شکستگی‌های بدون جابجایی، بدون دوبینی قابل‌توجه یا خطر برای عصب بینایی، درمان محافظه‌کارانه می‌تواند کفایت کند:
- استراحت و اجتناب از فشار روی بینی (مانند تلاش برای زور زدن موقع عطسه).
- استفاده از کمپرس سرد ۲۴–۴۸ ساعت اول برای کاهش ورم.
- مسکن‌های خوراکی و تجویز آنتی‌بیوتیک در صورت ارتباط با سینوس‌ها.
- پیگیری تصویربرداری و معاینه دوره‌ای برای اطمینان از عدم بدتر شدن وضعیت.
مراقبت‌های بعد از جراحی
پس از جراحی، مراقبت‌های صحیح تأثیر زیادی در نتیجهٔ نهایی دارند:
- اجتناب از لیفت وزنه و فعالیت‌های سنگین به مدت چند هفته.
- عدم فشردن یا مالش چشم و ناحیهٔ صورت.
- استفاده از داروهای تجویز‌شده شامل آنتی‌بیوتیک، ضدالتهاب و مسکن طبق دستور پزشک.
- پیگیری‌های منظم جهت بررسی حرکت چشم، میدان بینایی و موقعیت کرهٔ چشم.
عوارض محتمل در صورت تشخیص یا درمان نامناسب
تاخیر یا تشخیص اشتباه ممکن است به عوارضی مانند:
- دوبینی مزمن و محدودیت حرکتی چشم
- از دست رفتن جزئی یا کامل بینایی
- اختلال حس در ناحیه گونه و لب بالا
- مشکلات زیبایی و نامتقارن شدن صورت
پرسش‌های متداول
آیا همیشه شکستگی اربیت قابل‌مشاهده است؟
خیر. برخی شکستگی‌ها خطوط ریز یا غیرجابجا هستند و تنها با سی‌تی اسکن قابل‌تشخیص هستند.
آیا دوبینی همیشه نیاز به جراحی دارد؟
خیر. در برخی موارد دوبینی موقت است و با کاهش ورم و پیگیری محافظه‌کارانه بهبود می‌یابد. اما اگر دوبینی پایدار باشد یا ناشی از گیر افتادن عضله باشد، جراحی لازم است.
